بخشی از مطلب
این ساختمانهای میان راهای کاروان رو اکنون از بین رفته اند زیرا آنها نیز مانند مجلل ترین کاخهای همزمانشان از خشت خام ساخته شده بودند . دیوارهای تالارهای وسیع و رفیع تخت جمشید .گذشته از درهای ورودی وخروجی و پنجره ها با خشت خام ساخته شده بودند .ستونها و جرزها نیز از سنگ بودند .برای اینکه طرح و نقشه این ایستگاهای میان راه در حال حاضر بر ما معلوم نیست ولی میتوانیم این طرح و نقشه ها را از روی قرائن موجود حدس بزنیم .درواقع در طی قرون متمادی طرح این ساختمانها دستخوش تغییرات زیاد نشده است.
راههای عمده دوران هخامنشی درون همان گروه راههای قدیمی ساخته شده بود و غالباًاین راهها از میان تنگه ها می گذشت و تعداد این تنگه ها بیش از ان بود که ما امروز معمولاًتصور ان را می کنیم .3راه عبور عمده در میان زاگرس در برابر مسافران قرار داشت که عبارتند از :
1-تنگه ی واقع بین شیراز و بوشهر
2-تنگه ی واقع بین خرم آباد و شوش
3- تنگه ی واقع بین مهران و قصر شیرین.
دردوره اشکانی همانند عهد هخامنشی ،توسعه ی راهها و ایجاد ایستگاههای بین راه و حمایت از کاروانیان اهمیت فوق العاده ای یافت و در مسیر اغلب جاده ها،بویژه در مسیر جاده ی معروف ابریشم ساختمانهایی شبیه کاروانسرا ایجاد شد.متأسفانه هند و معماری عهد اشکانیان که حدود 5قرن در ایران حکومت کردند بطور کامت شناخته نشده و ویژگی های هنرهای مختلف این دوره –بویژه معماری تزیئنات ان ناشناخته مانده وبنابراین نمی توان درباره معماری کاروانسراهای این دوره نظریه ای ارائه داد.ولی با مقایسه بادژها و شهرهای اشکانی که اخیرا دردشت گرگان شناسایی گردیده می توان احتمال دادکه کاروانسرهای آن زمان به صورت مربع ،مستطیل و با مصالحی چون خشت و آجر گردیده است.وطاقها و اصطبلهایی دراطراف داشته است از آن دوران خط مسیر اصلی بازرگانانی درجهت شرق و غرب وبالعکس انجام می گرفت.کاروانهای حامل کالا از بابل به راه می افتاد و از راه «اکباتان »(همدان امروزی)و گذر گاههای مجاور دریای خزر خود را به ناحیه باختر یا بلخ می رساندند.در قرن دوم پیش از ناحیه اخیر مجداد حرکت کرده به طرف کاشان و ختن رودنه می شدند.
در دوران ساسانی نیز کاروانسرها از همین راه استفاده می کردند.نقطه آغاز خط سیرشان شهر تیسفون بود سپس از راه ها"ری"وارد تنگه ی مازندران می شدند وبه سوی کابل رهسپار می گردیدند.از آنجا از واحدهای طارم عبور کرده به سرزمین چین می رسیدند.ازآن موقع تشکیلات پستی با سازمانهای زمان هخامنشی شباهت زیاد پیدا کرده بودکه مرتب ومنظم ولی مخصرا در خدمت دولت بوده به طوری که ساختمانهای مربوط به آن درحال حاضر می شناسیم ولی آثار ساختمانهای مربوط به کاروانهای که از خشت خام بودند تقریبا بکلی از بین رفته اند.
درمعماری و توسعه ی کاروانسراهای پیش از اسلام عصر ساسانی را باید یک زا ادوات مهم دانست .در این دوره به علت اقتصاد وسیع وگستره ایجاد راهها همچنین امنیت کاروانیان اهمیت داشته و در نتیجه کاروانسراهای بسیار درمسیر جاده های گذرهای اصلی نباشد.یادگار باارزشی چون "دیرگلچین"در جاده ی تهران –قم "رباط انوشیروان"بین جاده سمنان – دامغان –(درمسیر جاده ابریشم)"دروازه گچ""کنارسیاه"دراستان فارس و کاروانسرای سنگی در جاده ی تهران – ساوه از آن جمله اند.در انقراض دودمان ساسانی (با حمله اعراب مسلمان به ایران در سال652.م)تجارت داخلی مانند عبور کالاهای خارجی از ایران تا روی کار آمدن سلجوقیان را که ماند.به همین دلیل برای مدت چند قرن ایجاد ساختمانها مربوط به طی طریق کاروانها متروک گردید و درآمدهای زیادی که از رفت و آمد کاروانهای بازرگانی بین المللی عاید ایران می شد متوقف گردید.
 
و.....